Er zijn verschillende Nederlandse dialecten. Een dialect is een geografische variëteit, d.w.z., een taalvariëteit die in een geografisch beperkt gebied voorkomt. West-Vlaams, Zeeuws, Limburgs, Gents, Antwerps, Gronings, Amsterdams: dat zijn allemaal voorbeelden van Nederlandse dialecten.
Sprekende kaart van het Meertens Instituut: klik op een rood bolletje en beluister een fragment van het plaatselijke dialect.
Het is zinvol om de dialecten voor Nederland en België samen te bekijken omdat ze historisch verwant zijn en daardoor op elkaar lijken. Voor de Nederlandse dialecten bestaan er verschillende indelingen in dialectregio’s of dialectgroepen. Op de kaart hieronder (van Wikipedia) worden 24 groepen onderscheiden, maar de kleuren laten zien dat ze in vijf à zes grotere regio’s ingedeeld kunnen worden.
Dialecten in Nederland en België
Als je op de kaart kijkt, zie je duidelijk dat de dialectregio’s uitgestrekt zijn over de landsgrenzen heen. Daarom is het zinvol om dialecten voor Nederland en België samen te bekijken. De dialecten kunnen verschillen qua woordenschat en grammatica. Zo zijn er in Nederlandse dialecten verschillende namen voor een ‘vork’, bv. verket en riek (zie kaart). Ook bestaan er verschillende vormen voor de verleden tijd van het werkwoord dansen: in de regio Limburg komt dansde voor (zie kaart). Een opvallend kenmerk dat dialecten onderscheidt, is de verschillende uitspraak, zoals bv. van de woorden oud en goud, die bv. in het noordoosten van Nederland klinken als old en gold (zie kaart). De uitspraak van sommige dialecten wijkt sterk af van die van de standaardtaal. Zie bv. deze kaart van C. en G. Hoppenbrouwers waarop je de taalkundige afstand kunt bekijken tussen dialecten en het Standaardnederlands in Nederland.
Meer lezen? Kijk naar de informatie over dialecten op NEON.
Indeling in dialectgroepen
Er bestaan verschillende indelingen van de Nederlandse dialecten in groepen of regio’s. Indelingen kunnen bijvoorbeeld op basis van grammaticale kenmerken worden gemaakt. Dialectologe Jo Daan (zie kaart) ging uit van zes hoofdgroepen en van in totaal 28 Nederlandse dialecten. C. en G. Hoppenbrouwers (zie kaart) maakten een globale indeling met diverse overgangsgebieden. Taalkundige Georges De Schutter (1994) onderscheidde nog maar vijf hoofdgroepen. Actueel maken Taeldeman & Hinskens (2013) [bib]309[/bib] een indeling in zes dialectgebieden:
zuidwestelijk dialectgebied (bv. het West-Vlaams en het Zeeuws)
Oost-Vlaams dialectgebied
Brabants dialectgebied (bv. Brabants in Nederland en Antwerps in België)
zuidoostelijk of Limburgs dialectgebied
noordwestelijk dialectgebied (bv. Zuid-Hollands)
noordoostelijk dialectgebied (bv. Gronings)
Dialectgebruik
De mate van gebruik van dialecten verschilt binnen het Nederlandse taalgebied. In België heeft dialect of regionale taal een sterkere positie dan in Nederland. Dat zie je bijvoorbeeld aan het feit dat ouders onder elkaar vaker dialect gebruiken in België. Er zijn ook nog verschillen binnen ieder land wat betreft het gebruik van regionale taal en dialect. Binnen België heeft regionale taal duidelijk een sterkere positie in West-Vlaanderen en Limburg dan in de rest van het land.
Bekijk deze Taalkaart van het dialectgebruik in Nederland.
Wanneer gebruikt men dialect? Ga naar het hoofdstuk Taalgebruik.
Reputatie van dialecten
Een hele generatie groeide op met de overtuiging dat het dialect waardeloos was en je er niets mee kon bereiken in de maatschappij. Het dialectgebruik is sindsdien duidelijk verminderd. Het resultaat zien we vandaag: personen jonger dan 35 jaar spreken minder dialect dan ouderen (Taalpeil 2009). Ouders spreken tegen hun kinderen minder vaak dialect dan tegen elkaar. Er gaan ook dialectkenmerken verloren, zoals bepaalde woorden die alleen nog door oudere mensen gebruikt worden. Toch verdwijnen de Nederlandse dialecten gelukkig niet volledig. Het dialect krijgt een nieuwe functie: het wordt een soort groepstaal waarmee je kunt laten zien dat je ergens bij hoort. Dialect beheersen wordt nu gezien als een verrijking. Zangers of bands die in het dialect zingen kennen een grote populariteit.
Dialecten op internet
De volgende websites besteden aandacht aan Nederlandse dialecten (in België en/of Nederland):
Neon: informatie over taalvariatie en taalgeschiedenis
De Taalkamer: luisterfragmenten van Zuid-Nederlandse dialecten uit het archief van de Universiteit Gent en het museum Huis van Alijn
de Taaldetector: spreek je van huis uit Nederlands? Beantwoord de vragen, en de Taaldetector analyseert op basis van je antwoorden bij welke dialectgroep jouw variëteit hoort.
spraakmakkers: over taalvariatie in (Belgisch) Limburg
Man over Woord: serie videoclips over taal en dialect, o.a. over Limburgs en West-Vlaams
Braboland.nl: site met veel links rond dialecten in Noord-Brabant
Dialectologie: pagina van de afdeling Variatielinguïstiek van de Universiteit Gent
Variaties: Koepelorganisatie voor Dialecten en Oraal Erfgoed in Vlaanderen
